Lata 1795-1915 – województwo i gubernie

W roku 1795 Radom staje się ośrodkiem cyrkułu w austriackiej Galicji Zachodniej. W roku 1810 jego terytorium zostaje przyłączone do Księstwa Warszawskiego. Czas ten to początki nowoczesnej administracji publicznej na ziemiach polskich. Wtedy też Radom przejmuje od Sandomierza przejmuje funkcję administracyjnej stolicy regionu. Powstaje departament radomski – pierwsza jednostka rangi województwa mająca siedzibę w Radomiu (▸ mapa 1). Od zachodu, północy i wschodu departament posiada naturalne granice – są nimi Wisła i Pilica. Na południu sięga za Góry Świętokrzyskie. Należą do niego miasta powiatowe: Kielce, Kozienice, Opatów, Opoczno, Sandomierz, Staszów i Szydłowiec. Radom jest ponadto siedzibą okręgu wojskowego – jednego z czterech w Księstwie, obejmującego departamenty krakowski i radomski.

W Królestwie Polskim w roku 1816 departament radomski, po odłączeniu powiatu kieleckiego, zostaje przemianowany na województwo sandomierskie (▸ mapa 2). Radom pozostaje siedzibą władz regionalnych. Rozciągając się w widłach Wisły i Pilicy województwo na południu obejmuje Przedbórz, Radoszyce, Piekoszów, Zagnańsk, Bodzentyn, Święty Krzyż, Łagów, Raków, Staszów i Połaniec. Z województwem pokrywa się nowa diecezja sandomierska, która przetrwa – z niewielkimi korektami granicy południowej – do roku 1992. W oparciu o złoża rud żelaza, w województwie rozwija się Zagłębie Staropolskie – główny okręg przemysłowy Królestwa.

W Radomiu na Górkach Lubelskich, prawie kilometr od średniowiecznego Nowego Radomia, powstaje klasycystyczny gmach Komisji Województwa Sandomierskiego, projektu Antoniego Corazziego. Wskutek tego dawny trakt lubelski stanie się wkrótce główną osią miasta.

Od gmachu Komisji Województwa aż do Zwolenia – przez 30 km – trakt lubelski uzyskuje nowy prostolinijny przebieg. Z okresu Królestwa Polskiego pochodzą długie prosto odcinki dróg, do dzisiaj wyróżniające się na mapach wschodniej części kraju. Wskazują na ówczesne najważniejsze ośrodki miejskie. Przy trakcie krakowskim w Orońsku swój pałac wznosi Franciszek Ksawery Christiani – szef Dyrekcyi Jeneralnej Dróg i Mostów w Królestwie Polskim, prekursor budowy nowoczesnych dróg a Polsce. Jego posiadłość to późniejsza „Wolna Akademia Orońska” Józefa Brandta – dziś Centrum Rzeźby Polskiej prowadzone przez Ministerstwo Kultury.

W roku 1845 ziemie województw krakowskiego i sandomierskiego – przemianowane już wcześniej na gubernie – zostają połączone w jedną wielką gubernię radomską (▸ mapa 3). Jednoczy ona całe międzyrzecze Wisły i Pilicy. Od strony Królestwa gubernia radomska sąsiaduje z guberniami lubelską i warszawską; na południu graniczy z pruskim Śląskiem i z austriacką Galicją. Do guberni radomskiej należą Ogrodzieniec i Olsztyn pod Częstochową, Zagłębie Dąbrowskie z Będzinem i Sosnowcem oraz podkrakowska dolina Prądnika z Ojcowem i Pieskową Skałą. Gubernia radomska posługuje się herbem powstałym z połączenia herbów województw krakowskiego i sandomierskiego.

W roku 1866 gubernia radomska zostaje podzielona na gubernie kielecką i radomską; ponadto powiat będziński z Zagłębiem Dąbrowskim odchodzi do guberni piotrkowskiej. Kształt II guberni radomskiej przypomina wcześniejsze województwo sandomierskie; różnicą jest nieco większe odsunięcie granicy od Kielc (▸ mapa 4). Na południu II gubernia radomska obejmuje Przedbórz, Radoszyce, Stąporków, Skarżysko, Wąchock, Wierzbnik, Kunów, Waśniów, Łagów, Raków, Staszów i Połaniec. Gubernie otrzymują nowe herby, w oderwaniu od tradycji I Rzeczpospolitej. Młoty górnicze w herbie II guberni radomskiej to nawiązanie do tutejszego Zagłębia Staropolskiego.

W roku 1880 w Królestwie Polskim powstają trzy okręgowe zarządy dóbr państwowych, a w nich – urzędy leśne. Zarząd Dóbr Państwowych w Radomiu obejmuje gubernie kielecką, lubelską, radomską i siedlecką. Jego tradycję podtrzymuje do dzisiaj Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych – uznawana za najstarszą w Polsce. W roku 1885 zostaje otwarta Kolej Iwangorodzko-Dąbrowska – z Dęblina przez Radom i Zagłębie Staropolskie do Zagłębia Dąbrowskiego. W Radomiu mieści się jej zarząd. Radom pozostaje miastem gubernialnym do roku 1915. Nieprzerwanie pełnił funkcję administracyjnej stolicy regionu przez 105 lat.

Więcej o terytorium regionu w wiekach XIX i XX:
▸ Radomskie Towarzystwo Naukowe. Region: terytorium od 1772

_