Okres staropolski – sejm i trybunał

Radom zalicza się do stosunkowo niewielkiej liczby miast polskich, których co najmniej tysiącletnia tradycja jest dostatecznie udokumentowana odkryciami archeologicznymi. Przypuszcza się, iż we wczesnym średniowieczu w widłach Wisły i Pilicy zamieszkiwało odrębne plemię, nazywane umownie Radomianami. Ślady pierwszej osady w radomskiej dolinie rzeki Mlecznej datowane są na przełom VIII i IX wieku. Powstały w X wieku – za Mieszka I – gród obronny stawiany jest wśród najważniejszych ośrodków we wschodniej części państwa Piastów.

Z roku 1155 pochodzi pierwsza pisemna wzmianka o Radomiu, który – jako gród książęcy – jest wskazany w opisie położenia innej miejscowości. Radom jest już siedzibą władzy świeckiej i duchownej. Radomski okręg grodowy stanowi północno-zachodni kraniec prowincji sandomierskiej. Północna część diecezji krakowskiej to archidiakonat radomski; na północny wschód sięga on aż po dzisiejsze Siedlce, do granicy z księstwami ruskimi.

W II połowie wieku XIII Radom otrzymuje prawa miejskie od Bolesława Wstydliwego, księcia krakowsko-sandomierskiego. Są to początki lokacji miast na obszarze późniejszej Małopolski. W połowie wieku XIV na sąsiednim wzniesieniu Kazimierz Wielki zakłada Nowy Radom. Miasto leży w pobliżu granicy z księstwem mazowieckim. Jest silnie obwarowane: blisko trzydzieści baszt, ponad kilometr obwodu murów obronnych i fos wypełnionych wodą. Radom pozostaje miastem pogranicznym przez czterysta lat, aż do roku 1529.

Wszyscy królowie polscy z rodu Jagiellonów okresowo przebywają w Radomiu. W roku 1401 Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie wiąże unia radomsko-wileńska. W latach 80. XV wieku, podczas pobytu króla Kazimierza Jagiellończyka na Litwie, zamek radomski jest rezydencją królewskiego wielkorządcy na obszar Korony. Urząd ten godnie pełni królewicz Kazimierz, dziś święty patron Radomia i diecezji. W roku 1489 na zamku radomskim hołd lenny składa królowi polskiemu mistrz Zakonu Krzyżackiego Jan von Tieffen.

W roku 1505 w Radomiu zbiera się Sejm Walny. Wcześniej sejmy odbywały się zwykle w Piotrkowie, na pograniczu prowincji wielkopolskiej i małopolskiej. Teraz wybrano leżący dalej na wschodzie Radom i zaproszono także przedstawicieli Prus Królewskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W zamyśle króla Aleksandra Jagiellończyka celem sejmu jest „dokończenie unii, uregulowanie elekcji i w ogóle wszystkich spraw wspólnych” – dla tworzącej się Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Najznamienitszą uchwałę Sejmu Radomskiego ujęto w artykule 1: „De non faciendis constitutionibus sine consensu consiliariorum et nuncios terrestrium” – „O nieczynieniu ustaw bez zgody senatorów i posłów ziemskich”. Przechodzi ona do historii jako konstytucja „Nihil novi”.

Ponieważ prawa powszechne i ustawy dotyczą nie pojedynczego człowieka, lecz ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz z wszystkimi Królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd i na przyszłe czasy nic nowego stanowionym być nie ma, przez nas i naszych następców, bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa powszechnego i wolności publicznej.

W dziejach ustroju państwa polskiego jest to zapis przełomowy: król zrzeka się najwyższej władzy na rzecz sejmu. W Polsce nastaje demokracja parlamentarna. To zmiana tak doniosła, że rok Sejmu Radomskiego – 1505 – przyjmowany jest za koniec średniowiecza i początek okresu nowożytnego w historii Polski.

Artykuł II ustala, że obowiązujące są tylko te akty prawne, które zostaną wpierw opublikowane. Sejm zleca kanclerzowi Janowi Łaskiemu wydanie zbioru wszystkich przepisów prawa polskiego. Drukowany rok później Kodeks zawiera rycinę ukazującą obrady Sejmu w Radomiu. Jest to najstarsze znane przedstawienie obrazowe polskiego parlamentu.

Radom jest wolnym miastem królewskim, siedzibą starosty. W połowie XVI wieku urząd ten pełni Grzegorz Podlodowski. Mężem jego siostry Doroty jest największy poeta polskiego renesansu.

Jan Kochanowski,
Epitafium Grzegorzowi Podlodowskiemu, staroście radomskiemu

By wedla cnót i godności
Grzebiono umarłych kości
Przyszłoby dziś leżeć tobie
W złotym, Podlodowski, grobie
Teraz cię licha mogiła
Znacznego męża przykryła
Ale sława sięga nieba
Nie z grobu cię sądzić trzeba

W roku 1613 Radom staje się siedzibą Trybunału Skarbowego Koronnego – sądu najwyższego do spraw skarbowych i wojskowych. Obok Trybunału Głównego Koronnego jest to jedyny sąd obejmujący jurysdykcją całą Koronę. Pamiątką wielkich zjazdów szlachty na sesje Trybunału jest nazwa dzielnicy: Obozisko. To w tym kontekście Radom pojawia się na początku Sienkiewiczowskiej Trylogii.

Pozwól waść – mówił, zwracając się do Skrzetuskiego – Jan Zagłoba herbu Wczele, co każdy snadno poznać może, choćby po onej dziurze, którą w czele kula rozbójnicka mi zrobiła, gdym się do Ziemi Świętej za grzechy młodości ofiarował. – Dajże waść pokój – rzekł Zaćwilichowski – powiadałeś kiedy indziej, że ci ją kuflem w Radomiu wybito. – Kula rozbójnicka, jakom żyw. W Radomiu było co innego.

„Nie masz kraju jak Polska, nie masz ziemi jak Radomska” – zwykła mawiać miejscowa szlachta. Radom leży w Województwie Sandomierskim, stanowiącym część Małopolski. Północna część województwa – powiaty opoczyński i radomski – to Ziemia Radomska. Od XVI wieku ziemia jest okręgiem roków sądowych, to jest sądów szlacheckich II instancji. W XVII wieku do radomskich roków sądowych zostaje dołączony powiat chęciński (z Kielcami). W takim zakresie terytorialnym działa też radomski okręg poboru podatków. Ustala się wówczas podział Województwa Sandomierskiego na dwie części: powiaty sandomierskie na południu i powiaty radomskie na północy. Do powiatów radomskich zaliczają się: chęciński, opoczyński, radomski i stężycki.

Województwo Sandomierskie i Ziemia Radomska używają następującego herbu: tarcza dzielona pionowo na dwoje; na wprost oka lewego sześć poziomych pasów – na przemian czerwonych i srebrnych; na wprost oka prawego w polu błękitnym dziewięć gwiazd złotych po trzy w rzędzie. Na „pieczęci ziemskiej powiatów radomskich” z XVIII wieku tarczę herbową podtrzymują flisak wiślany i orzeł.

Więcej o terytorium regionu w okresie staropolskim:
▸ Radomskie Towarzystwo Naukowe. Region: terytorium do 1772 roku