Dwa konflikty między miastami rywalizującymi o rangę stolicy województwa rozwiązano zupełnie odmiennie. Z jednej strony utworzono województwo kujawsko-pomorskie z Bydgoszczą i Toruniem, z drugiej – małe województwo świętokrzyskie z Kielcami, a Radom włączono do mazowieckiego. Czwarte z dodatkowych województw, tj. województwo lubuskie, ma jedynie dwa stosunkowo niewielkie jak na siedziby władz wojewódzkich ośrodki miejskie
Aleksander Nelicki, „Kształtowanie się struktur administracji powiatowej i wojewódzkiej”,
[w:] „Reforma terytorialnej organizacji kraju: dwa lata doświadczeń”, Warszawa 2001
W obecnym podziale terytorialnym mamy dwa województwa posiadające po dwa miasta wojewódzkie. Dlaczego tylko dwa? Znane jest uzasadnienie mówiące o potrzebie rozwiązania problemu rywalizacji konkurencyjnych ośrodków. Jednak te dwa wyróżnione przypadki nie są jedyne w kraju. Kielce i Radom, Koszalin i Słupsk to miasta znajdujące się w podobnej sytuacji, które potraktowano inaczej. Dlaczego zatem tylko województwa kujawsko-pomorskie i lubuskie otrzymały przywilej posiadania dwóch miast wojewódzkich?
Czy przesłanką takiego rozwiązania była wielkość województwa – mierzona bądź liczbą mieszkańców, bądź powierzchnią? Pod względem ludności województwo kujawsko-pomorskie plasuje się na 10. miejscu, lubuskie – na 15., zupełnie przeciwnie do oczekiwań. Uzasadnienie odwołujące się do powierzchni województw też nie jest trafne. Kujawsko-pomorskie i lubuskie zajmują odpowiednio miejsca 10. i 13. W przypadku kujawsko-pomorskiego argument dużej powierzchni upada również wobec tego, że oba miasta wojewódzkie znajdują się blisko siebie, w środku województwa.
Innym czynnikiem, który może być przyczyną powołania dwóch ośrodków wojewódzkich, jest ich zbliżona pozycja w hierarchii osadniczej, a prościej – podobna wielkość. Czy rozważane przypadki odróżniają się w ten sposób od innych województw? Tabela poniżej przedstawia po dwa największe miasta w każdym województwie. Liczbę mieszkańców miasta drugiego podano w wartości bezwzględnej oraz jako odsetek od pierwszego miasta w województwie (▸ tabela 1).
Kielce i Radom – malowidło w klasztorze na Świętym Krzyżu
Tabela 1. Porównanie wielkości dwóch największych miast w poszczególnych województwach
Punktami odniesienia dla niniejszego badania są województwa kujawsko-pomorskie i lubuskie, a ściślej Toruń i Gorzów, które są tam „drugimi” miastami wojewódzkimi. Miasta te liczą odpowiednio 57% i 89% ludności Bydgoszczy i Zielonej Góry, największych ośrodków w województwach. Wynik dla Gorzowa jest rzeczywiście najwyższy w kraju – struktura osadnicza województwa lubuskiego jest wyraźnie dwubiegunowa. Natomiast Toruń, ośrodek blisko o połowę mniejszy od Bydgoszczy, tylko umiarkowanie wyróżnia się na tle drugich miast innych województw.
W województwie śląskim Częstochowa i w warmińsko-mazurskim Elbląg skupiają odpowiednio 76% i 70% ludności swojego miasta wojewódzkiego. Przy tym oba te miasta leżą w stosunkowo dużej odległości od głównych miast swoich województw – większej niż Toruń od Bydgoszczy. Mimo tych argumentów województwa śląskie i warmińsko-mazurskie nie otrzymały przywileju posiadania dwóch ośrodków rangi wojewódzkiej.
Na sprawę można patrzeć z jeszcze innej strony – rozważając bezwzględną wielkość „drugiego” miasta w województwie. Jeżeli Toruń i Gorzów, liczące odpowiednio 203 i 124 tys. mieszkańców, zostały uznane za odpowiednie do współdzielenia funkcji wojewódzkiej, podobnie należałoby potraktować porównywalne miasta w innych województwach. Na mocy tej zasady jako ośrodki predysponowane do roli wojewódzkiej wyróżniają się Częstochowa i Radom, które przewyższają wielkością Gorzów i Toruń, a ponadto pięć innych miast wojewódzkich.
▸ Ośrodki według wielkości i zaplecza
- Ł. Zaborowski, „Podział kraju na województwa. Próba obiektywizacji”, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2013